عرفان کسرایی| مجله دانستنیها، دی ۱۳۹۴
در مقالات شماره های پیش ، با مروری بر وقایع تاریخ علم، از نمونه های تاریخی یاد کردیم که در آن ایده ها و نظریات بدیع علمی از سوی جامعه علمی پذیرفته نمی شد و حتی مورد تمسخر قرار می گرفت. همان‌طور که انتظار داشتم ؛ این مبحث؛ شدیدا استعداد کژفهمی و سوء برداشت داشت. به خصوص مروجان و علاقمندان شبه علم و خرافات، که تلاش زیادی دارند این مساله را با مصادره به مطلوب به نفع خودشان ارزیابی کنند. آنها تصور می کنند از این مساله که ایده ها و نظریات دانشمندانی مانند اینشتین یا گالیله، یا حتی مخترعینی چون ادیسون زمانی مورد قبول جامعه علمی قرار نمی گرفته، می توان نتیجه گرفت که ایده های شبه علمی امروز که توسط جامعه علمی مردود می شود نیز چیزی مانند همان نظریات است و روزی صحت آنها مشخص خواهد شد! این سوء برداشت مغالطه آلود ناشی از آن است که مروجان و علاقه مندان شبه علم دقت نمی کنند که هر گردی گردو نیست. ایده ها و نظریات اینشتین؛ گالیله ؛ داروین، شرودینگر، بوهر، هایزنبرگ و سایرین؛ حاصل سالها کار و پژوهش و استدلال و اندیشه بوده است. چیزی نبوده که یک شبه ایجاد شود و اصطلاحا تیری در تاریکی نبوده است. اگر مثلا ماکس پلانک ؛ نظریه اینشتین در خصوص پدیده فوتو الکتریک (یعنی همان نظریه ای که بعدها اینشتین بابت آن موفق به دریافت جایزه نوبل فیزیک شد) را اشتباه می دانست؛ نه روی حساب سلیقه شخصی بلکه بر اساس مطالعات دقیق طولانی و بر اساس استدلال های پیچیده بود. به عبارت بهتر؛ یک نظریه جدید؛ توسط دانشمند دیگری که اندیشه ورزی و نظریه پردازی اش را بر اساس پروتکل های دقیق آزمایشگاهی و روش علمی پیش می برد؛ نقد می شد یا مورد پذیرش قرار نمی گرفت. خلاصه ماجرا را می توان این گونه صورتبندی کرد: (دانشمندی) نظریه (دانشمند) دیگری را نقد می کرد. این مساله اصلا و ابدا قابل قیاس با نظریات شبه علمی بی پایه و اساسی که حتی سازگاری منطقی هم ندارند و توسط افراد فاقد صلاحیت علمی لازم طرح شده اند نیست. ایده های شبه علمی توسط نشریات زرد و اغلب با بیان های ناشیانه مطرح می شود؛ مطالعات مستقل آنها را تایید نمی کند و به همین جهت در حد هیاهوی رسانه ای باقی می مانند. این احساس “خود گالیله پنداری” و این تصور دون کیشوت وار، چیزی را عوض نمی کند. نظریات شبه علمی نظریاتی هستند که سنگ بنای اولیه آن روی منطق اشتباه است. این مساله در منطق به مغالطه‌ی مشابهت معروف است. یعنی باور به اینکه اگر موضوعی یا چیزی ویژگی مشابهی با چیز یا موضوع دیگری داشت؛ دیگر ویژگی‌های آن چیز یا موضوع را هم کسب می کند. روی حساب این استدلال که نظریات گالیله زمانی مردود می شده و بعدها درست از آب درآمده نمی توان نتیجه گرفت که حقانیت نظریات شبه علمی کنونی نیز روزگاری به اثبات خواهد رسید. این کار چیزی شبیه به ساییدن قند بالای سر عروس و داماد است؛ با این استدلال که قند، شیرین است و بنابراین با انجام این رسم ؛ زندگی آنها نیز شیرین می شود! این استدلال به نوعی دربرگیرنده یک سنخ مغالطه است! روزگاری در چین برای افرادی با مشکلات بینایی، خفاش ساییده تجویز می شد. زیرا به اشتباه تصور می شد خفاش دید خوبی دارد. در اروپا ریه‌ی روباه برای بیماران آسمی تجویز میشد چون باور غلط این بود که روباه پرطاقت است. در ایران آب انار و آب آلبالو و نظایر آن به دلیل مشابهت با رنگ خون، بعنوان مایعاتی خون ساز تبلیغ میشوند! در امریکا برخی پزشکان طب جایگزین، مغز خام را برای بیماری های مغزی تجویز می کردند. در تمام این موارد فرض بنیادین بر این است که با مصرف یا داشتن بخشی از یک چیز ، مقداری از ویژگی های آن چیز را کسب می کنید. این مثالها و موضوع مورد بحث ما، مصداق بارز ضرب المثل فارسی است که می گوید: هر گردی گردو نیست! هواداران شبه علم می گویند:
الف) نظریات بسیاری از دانشمندان در زمان خود و در آغاز مورد مخالفت قرار گرفته است
ب) ایده های ما نیز از سوی جامعه علمی مورد قبول واقع نمی شود.
بنابراین خیلی سریع نتیجه می گیرند که (ج) نظریات شبه علمی هم روزی به عنوان نظریات معتبر به رسمیت شناخته خواهند شد.
مثال دیگری هم با همین نوع مغالطه بسیار رایج است. بسیاری از والدین با این استدلال که آلبرت اینشتین در کودکی دیر به حرف آمده، روی حساب همین مشابهت، فرزند خود را که دیر زبان باز کرده نابغه یا اینشتین دوم می دانند. درست مثل این که عده ای روی حساب این استدلال که چون بیل گیتس، درس خود در دانشگاه را نیمه کاره رها کرده و موفق شده، هر کسی را که از دانشگاه اخراج شده یا درس را نیمه تمام رها کند دارای آینده ای روشن و موفق بدانند. غافل از اینکه هر گردی گردو نیست! باری! اگرچه بسیاری از نظریات علمی در طول تاریخ علم، درآغاز با مخالف جامعه علمی روبرو بوده اند. اما این کجا و آن کجا. باید دید آن را چه کسانی طرح و چه کسانی نقد می کردند و این را چه کسانی و با چه استدلالی!
فایل پی دی اف این مقاله در مجله دانستنیها