عرفان کسرایی| ماهنامه دانشمند، شماره ۶۲۳، شهریور 1394
در زندگی همه ما کم یا بیش اتفاقاتی می‌افتد که سراسر زندگی‌مان را به صورت بنیادینی تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. شاید یک ملاقات ساده، سه ثانیه تاخیر در زمان بیرون رفتن از خانه، یک عطسه یا هر چیز دیگری سبب به راه افتادن زنجیره‌ای از رویدادهای دیگر در زندگی‌مان شود و همه چیز را برای همیشه تغییر دهد. در عمل، اوضاع می‌تواند به مراتب پیچیده تر از این‌ها هم باشد. مثلا اگر درخواست آدولف هیتلر در اکتبر سال ۱۹۰۷ برای تحصیل در آکادمی هنرهای وین اتریش پذیرفته شده بود، چه بسا او باقی عمر خود را به عنوان یک نقاش در گوشه ای از جهان می‌گذراند و اساسا شاید جنگ جهانی دوم اتفاق نمی‌افتاد و میلیون ها نفر کشته و بی خانمان نمی‌‌شدند.
در طبیعت، سیستم‌هایی هستند که به شدت نسبتا به تغییر شرایط اولیه حساس‌اند و به همین سبب شدیدا هم پیش‌بینی ناپذیرند. چیزی شبیه به پدیده‌های هواشناسی. مثلا به سختی می‌توان تصور کرد که اداره هواشناسی بتواند وضع هوای یک ماه آینده را پیش‌بینی کند. به چنین سیستم هایی اصطلاحا سیستمهای آشوبناک** گفته می‌شود. نام نظریه آشوب اغلب در کنار نام ٬اثر پروانه ای* می‌آید. اینکه چرا آن‌را اثر پروانه ای می‌نامند داستان جالبی دارد.
اثر پروانه ای باز می‌گردد به پژوهش‌های ادوارد لورنتس*** که در سال ۱۹۶۱ میلادی در حین کار در دانشگاه ام آی تی و در محاسبات کامپیوتری پیش بینی وضع هوا به یک وضعیت عجیب برخورد. زمانی که او 0.506127 را به عنوان داده اولیه ورودی به سیستم وارد می کرد ، نتیجه به صورت عجیبی با آن‌که داده ورودی را با ۳ رقم اعشار کمتر به سیستم وارد کند متفاوت از آب در می آمد. لورنتس با وارد کردن 0.506 به سیستم متوجه شد که همان ۳ رقم اعشار صرف نظر شده تا به چه حد می تواند در نتیجه تاثیر گذار باشد. او در ابتدا گمان کرد که این مساله شاید خطای محاسباتی کامپیوتر باشد اما پس از وارسی دقیق داده ها به ماهیت پدیده‌های آشوبی پی برد. پدیده ای که امروزه به اثر پروانه ای شهرت دارد. مثال کلاسیک آن نیز غالبا با عباراتی شبیه به این بیان می‌شود که به عنوان مثال، بال زدن پروانه ای در برزیل، به طوفان ویرانگر تورنادو در آمریکا می انجامد. البته این بیان صرفا یک بیان سمبلیک برای درک موضوع سیستم های آشوبی است و به این معنا نیست که چنین چیزی واقعا اتفاق می افتد. در عمل برخی از سیستمهای آب و هوایی، در آن حد که عموم مردم از مدل اثر پروانه ای لورنتس برداشت می‌کنند ، آشوبناک نیستند و بال زدن میلیون ها پروانه هم نمی‌تواند تغییر چندانی در آن به وجود آورد. با اینکه بسیاری از رویدادهای طبیعت به نوعی سیستمهای دینامیکی غیرخطی، پیش‌بینی ناپذیر و آشوبناک هستند، اما بایستی از ارزیابی شتابزده فلسفی درباره مفاهیم نظریه آشوب پرهیز کرد و نسبت به کاربرد نظریه آشوب در سایر حوزه ها با دقت و وسواس عمل کرد تا مبادا به دامان اشتباه و مغالطه افتاد.
*Butterfly Effect
**chaotic systems
***Edward N. Lorenz
فایل پی دی اف متن کامل این مقاله در ماهنامه دانشمند