سایه سنگین تکنولوژی بر سر انسان ابزارساز

اجداد انسانی ما از میلیون‌ها سال پیش به این سو در مواجهه با مسائل جهان با مشکلات بسیاری روبرو بودند. ساختن سر پناه برای نجات از رعد و برق، طوفان، سیل و طغیان رودخانه‌ها، حمله جانوران درنده و بسیاری ناملایمات دیگر تنها با بهره‌گیری از قدرت بدنی قابل مهار نبود. انسان برای عبور به سمت دیگر رودخانه یا برای بریدن پوست شکار نمی توانست صرفا به نیروی ماهیچه‌ای یا برندگی ناخن و پنجه‌های خود اتکا کند. از این رو ابزارسازی تنها راهی بود که انسان می‌توانست با کمک آن بر محدودیت‌های فیزیولوژیک و جسمی خود غلبه کند. توان بدنی ما در بهترین حالت نیز محدودیت‌های فراوان دارد. انسان امروزی تحت شرایط مناسب می تواند ۲ اسب بخار را برای حداکثر ۱۰ ثانیه تحمل کند و قدرت تحمل انگشتان دست، ظرف یک دقیقه به چهل الی پنجاه درصد کاهش می‌یابد. انسان با چنین توان جسمی نمی‌تواند بدون استفاده از ابزار، سنگ‌های بزرگ را جابجا کند، درختان را دو‌نیم کند و به شکار بپردازد. اولین ابزارسازها، احتمالا آن دسته از اجداد انسانی ما بوده‌اند که سنگ را به میوه درختان پرتاب کردند تا میوه را به زمین بیندازند یا سنگ را به سنگ کوبیدند تا از آن ابزار تیز بسازند و پوست شکار را بدرند. ویل دورانت در نخستین جلد از مجموعه‌ی تاریخ تمدن با عنوان ″مشرق زمین، گاهواره ی تمدن″ بر این باور است که علم با تمدن آغاز شده است. جرج سارتن مورخ علم نیز در این که همه چیز با تمدن، یعنی با فعالیت‌هایی برای تامین غذا و ساخت سرپناه شروع می‌شود با ویل دورانت هم عقیده است. مطالعه تاریخ تمدن به ما نشان خواهد داد که انسان برای غلبه و مهار طبیعت، چاره‌ای جز ساخت ابزار نداشته است. ابزارهایی که از ترکیب سنگ و چوب و شاخ و الیاف و چرخ و اهرم شروع شد و در روزگار ما به ساختارهای پیچیده‌تری مانند گوشی های هوشمند تلفن همراه و لپ تاپ و پرینترهای سه‌بعدی و مایکروویو و هواپیما رسید.

زمانی که انسان‌شناسان و زیست شناسان تکاملی از واژه انسان استفاده می‌کنند مفهوم دقیق‌تری از آن را در ذهن دارند و به عبارتی انتظار دارند بگوییم مقصودمان مثلا انسان نئاندرتال است یا هومو هابیلیس یا انسان راست‌قامت  فارغ از اینها آنچه که مهم است این است که سرعت پیشرفت ابزارسازی اجداد انسانی ما هرگز در هیچ دوره‌ای مانند روزگار ما نبوده است. مثلا تا قبل از همین سه قرن پیش که عصر بخار شروع شد سرعت جابجایی بشر روی زمین تقریبا پیشرفت چندانی نکرده بود. به عبارت دیگر انسان‌های ابتدایی با همان سرعتی می‌توانستند روی زمین جابجا شوند و مهاجرت کنند که مثلا ارتش ناپلئون توانایی آن را داشت. کافیست اما به یاد بیاوریم که ما تنها طی دو قرن، از لوکوموتیوهای بخار و قطارهایی که با سرعت کمتر از ۳۰ کیلومتر بر ساعت حرکت می کردند به قطارهای سریع السیری رسیدیم که با سیستم تعلیق الکترومغناطیسی از مرز ۵۰۰ تا ۶۰۰ کیلومتر بر ساعت نیز گذشته اند. این در حالی است که به گفته انسان‌شناسان دو میلیون سال طول کشیده تا انسان‌های اولیه از ساخت سنگ‌های تیز به ساخت تبر دست ساز سنگی برسند.

ما در جهانی پر از ابزار و ماشین زندگی می کنیم. از گیره لباس روی طناب گرفته تا ناخن گیر و دربازکن و جاروبرقی و مایکرویو و ماشین لباس‌شویی. اینها مجموعه‌ای از ابزارها و تکنولوژی‌هایی با سطوح مختلف پیچیدگی هستند که اختراع و تکامل هرکدام سال‌ها زمان برده است. ابزارها و تکنولوژی ها انجام کارهای ما را بر عهده می گیرند و شتاب زندگی‌مان را بیشتر می کنند. کارهایی که تا پیش از این با نیروی ماهیچه‌ای انجام می شد اینک به ماشین‌ها واگذار شده است. انسان طی قرن ها با فرمول بندی هیدرولیک و پنوماتیک، اطلاعاتی در خصوص ایجاد حرکت و انتقال نیرو توسط هوای فشرده یا روغن به دست آورده که به کمک آن می تواند سازه‌های غول‌پیکر بسازد و دهها و صدها تن جسم را جابجا کند. اینکه چه چیزی ابزار است و چه چیزی ماشین جای بحث بسیار دارد. البته بسیاری از ابزارها خود نوعی ماشین ساده هستند ولی ممکن است آنها را ابزار بنامیم. امروزه سیستم‌های بسیار پیچیده کنترل اتوماتیکی که با سنسورهای دقیق و پردازش کامپیوتری کار می‌کنند عهده دار انجام بسیاری از کارهای روزمره ما شده اند.

هم ابزار‌ها و هم تکنولوژی‌ها به نوعی راه حل مسائلی هستند که انسان در طول تاریخ تمدن با آن مواجه بوده است. ارّه ، طناب و پتک و قاشق و چنگال، کارد، لیوان، میز و صندلی، کیف و حتی کفش ، راه حل مواجهه با یکسری مساله هستند. پلّه و نردبان، پاسخ به این مساله هستند که “من چگونه می توانم از این ارتفاع بالا یا پایین بروم؟”. از این رو نه تنها علم به تعبیر کارل پوپر با مساله آغاز می‌شود بلکه ابزار و تکنولوژی ها نیز پاسخی برای حل مسائل هستند. ابزارها و تکنولوژی‌ها یا مسائل را حل می کنند و یا مواجهه با آنها را آسان‌تر کرده و یا در مواردی صرفا سرعت حل آنها را افزایش می دهند. مثلا اگر گوگل نبود ما می‌توانستیم نامه‌های خود را با کاغذ پستی ارسال کنیم و یا آدرس‌ها را روی نقشه پیدا کنیم و از ساعت حرکت قطارها و هواپیماها مطلع شویم و به هر حال این مسائل را به گونه دیگری حل می‌کردیم. اگر یوتیوب یا ساوندکلاود نبود با تکنولوژی‌های قدیمی‌تر مانند فیلم ویدیویی یا نوارکاست یا حتی صفحه گرامافون هم می‌شد فیلم تماشا کرد و موسیقی گوش داد. لیکن تکنولوژی‌های جدیدتر، راه حل‌های سریع‌تر و ساده‌تری در اختیار انسان می گذارند و با رفع نقایص تکنولوژی‌های قبلی جایگزین آنها می‌شوند.

انسان امروزی با تکیه بر قوای جسمانی خود قادر به انجام بسیاری از کارها نیست. اینکه ما برای راه رفتن روی زمین سنگلاخ مجبور بوده‌ایم کفش بسازیم

نشان می دهد زمین چندان هم با شرایط جسمانی انسان سازگار و مهربان نبوده است. سرمای زمستان و تاریکی شب مثال‌هایی از این دست هستند که نشان می‌دهند زندگی بر روی زمین با چه دشواری‌هایی روبروست. دشواری‌هایی که تنها با ابزار و تکنولوژی می‌توان آنها را مهار کرد. مثلا سازمان هواشناسی آمریکا در روزهای اخیر، تنها با کمک تکنولوژی‌هایی مانند سیستم‌های جهانی ناوبری (جی پی اس) یا ماهواره‌های پیشرفته بوده که می‌توانسته وقوع طوفان دریایی هاروی را پیش‌بینی کرده و با اطلاع رسانی به موقع، از بروز تلفات و خسارات جانی گسترده‌تر از آن چه که رخ داد جلوگیری کند. از این رو، زمین به عنوان زیست‌گاه ما انسان‌ها، ابزار سازی و بهره‌گیری از تکنولوژی را به ما تحمیل کرده است. در واقع انسان برای کار و تولید در تاریکی شب چاره‌ای جز اختراع لامپ الکتریکی نداشته است و ما با اختراع و تکنولوژی، چیزی را به دست می آوریم که طبیعت به ما نداده است. ما برای غلبه بر ناملایمات زمین و حل مسائل آن، در پی راه حل می‌گردیم و این راه حل را در تکنولوژی پیدا کرده ایم. با گسترش جامعه انسانی و پیچیده‌تر شدن زندگی در شهرها، طبیعتا به تکنولوژی‌های پیچیده‌تری هم نیاز است و تعجبی ندارد که دنیای مدرن، دنیای ماشین‌ها و تکنولوژی‌های مدرن باشد.

· تکنولوژی تا کجا پیش خواهد رفت؟

پاسخ به این پرسش بستگی به این داره که درباره چه زمانی و چه آینده‌ای صحبت می کنیم. ده سال یا پنجاه سال یا صد سال یا ده‌هزار سال آینده؟ جوامع انسانی و شبکه‌ای پیچیده و در هم تنیده از مسائل آن، مانند همه سیستم‌های دینامیک غیرخطی، غیرقابل پیش بینی و به نوعی آشوبی هستند. هیچکس نمی‌تواند بگوید روش زندگی در شهرهای ۱۰ هزار سال آینده چگونه خواهد بود. اتفاقا به همین دلیل اغلب پیش بینی‌های آینده تکنولوژی، معطوف به دهه‌های آینده است و نه چند قرن آینده. مثلا موسسه تامسون رویترز که ده پیش‌بینی از تحولات علم و تکنولوژی را تا سال ۲۰۲۵ میلادی منتشر کرده یا آی بی اِم که پیش‌بینی‌های خود از پنج سال آینده در حوزه‌های فناوری از پزشکی گرفته تا صنایع الکترونیک، هوافضا، آموزش منتشر می‌کند معمولا نگاهی به پیشرفت‌های تکنولوژی در قرن‌ها و هزاره‌های آینده ندارند.

یکی از مهمترین نظریه‌های تببین علمی در فلسفه علم، نظریه کارل همپل فیلسوف علم در دهه ۵۰ میلادی است که معتقد بود تبیین‌های علمی پاسخ به چرا هستند. یعنی ما در تبیین علمی می‌خواهیم به یک سری چرا جواب بدهیم. مثلا می‌خواهیم بگوییم چرا زمین به دور خورشید می‌چرخد؟ چرا رنگین کمان تشکیل می‌شود؟ چرا کهکشان راه شیری مارپیچی است و الخ. مساله بر سر این است که روش علمی به شکلی که امروز در دست داریم معتبرترین و قابل اعتمادترین راه برای شناخت جهان و پاسخ به این چراهاست. در حال حاضر هیچ روش قابل اتکا‌ تر از روش علمی برای مقابله با شیوع بیماری‌ها ، برای ساخت داروها و وسایل نقلیه، برای تخمین عمر ستارگان، برای پیدا کردن راه‌کاری علیه گرمایش زمین وجود ندارد. علم واقعا درست کار می‌کند و معادلات مکانیک شاره‌ها و قوانین حرکت که هواپیماها بر مبنای آن ساخته شده‌اند واقعا کارآمدی خود را به صورت عینی نشان داده‌اند. علم نه تنها می‌تواند جهان را توضیح دهد بلکه می‌تواند ابزار بسازد و با به کار گرفته شدن در صنعت، به تکنولوژی‌های جدیدتر منجر شود. علم با فاصله زیاد از سایر روش‌ها برای شناخت جهان جلوتر است. کافی است تصور کنیم که مثلا بسیاری از متون دینی، سن زمین را به غلط در حدود ۶ هزار سال تخمین می‌زنند این عدد با سن واقعی زمین یعنی حدود چهار و نیم میلیارد سال که علم مدرن به ما می‌گوید چقدر اختلاف دارد. تکنولوژی، کاربرد همین علم، با همین اعتبار و کارآمدی و دقت، در مسائل عملی است. تکنولوژی از این رو قابل اعتماد است که بر پایه علم استوار شده و علم نیز قابلیت خود را در بهبود زندگی انسان و تفسیر عقلانی از جهان به ویژه پس از قرون ۱۸ و ۱۹ میلادی نشان داده است.

نگرانی مخالفان تکنولوژی تا حدی قابل درک است. آنها پیامدهای منفی تکنولوژی‌هایی را مثال می‌آوردند که مصیبت‌های جبران ناپذیری را برای بشریت به دنبال داشته است. بمباران اتمی هیروشیما، آلودگی‌های زیست‌محیطی صنعتی و نظایر آن فجایعی بوده که دامان علم و تکنولوژی را آلوده کرده است. اما آیا این بدان معنی است که تکنولوژی جهان را به جای بدتری برای زیستن تبدیل کرده است؟ من این‌طور فکر نمی‌کنم و تصور می‌کنم برای چنین نتیجه‌گیری هنوز خیلی زود است. هراس انسان از تکنولوژی از دید من بر مبنای هراس از آینده‌ای نامعلوم استوار است. ماروین مینسکی سرپرست سابق آزمایشگاه هوش مصنوعی در ام آی تی جایی درباره خطر ساخت ماشین‌های هوش مصنوعی هوشمندتر از انسان هشدار داده و گفته بود: تازه اگر شانس بیاوریم آنها ما را به عنوان حیوانات خانگی نگاه خواهند داشت. هراس مینسکی را می‌توان جدی گرفت اما نباید فراموش کنیم که انسان تا کنون تجربه‌ی زندگی در دنیایی با ماشین‌های هوش مصنوعی هوشمندتر از انسان را نداشته است. این هراس معطوف به آینده‌ای است که اکنون وجود ندارد. مهمترین دغدغه‌ها که لازم است پژوهشگران و جامعه‌شناسان و روانشناسان اجتماعی و اقتصاددانان به آن بپردازند پرسش های عینی‌تر از پیامدهای تکنولوژی است. توسعه هوش مصنوعی، ربات‌ها را در نوار‌نقاله کارخانه‌ها جایگزین انسان می کند و بر اساس یک مطالعه دانشگاه آکسفورد، کامپیوتریزه کردن در بازار کار ، ۴۷ درصد مشاغل را به خطر خواهد انداخت. این نگرانی وجود دارد که حتی آينده شغلی پزشکان و مهندسان و روزنامه نگاران نيز در معرض خطر قرار بگیرد. هوش مصنوعی بی تردید پيامدهای بی شماری در جامعه و سبک زندگی انسان خواهد داشت. اما اينکه آيا اين تحولات به سود جامعه بشری است يا آينده زندگی بشر را به خطر خواهد انداخت، هنوز مشخص نيست و پژوهشگران دیدگاه‌های متفاوتی در اين‌باره دارند. برخی از غلبه ماشين‌ها بر ما سخن می‌گويند و برخی ديگر کاملا برعکس معتقدند توسعه پروژه هوش مصنوعی، زندگی انسان را بهتر خواهد کرد. از جمله مهم‌ترین دغدغه‌ها پرسش‌هایی نظیر این است که آينده‌ی اشتغال و بيمه و بازنشستگی و سود و سرمایه چه خواهد شد؟ در واقع هنوز هيچ‌کس پاسخ اين پرسش‌ها را نمی‌داند. ما تا به حال در جهانی که در آن سيستم‌های هوش مصنوعی عهده‌دار همه‌چيز باشند، زندگی نکرده ايم و بشر هيچ تجربه‌ی قبلی در اين زمينه ندارد. فراتر از هوش مصنوعی، نگرانی‌های دیگری نیز درباره‌ی آینده‌ی تکنولوژی وجود دارد. مساله سلول های بنیادی و شبیه‌سازی، دستکاری ژنتیکی و نظایر آن. مساله دست‌کاری ژنتیکی البته موضوع جدیدی نیست. این موضوع ربطی به تکنولوژی های جدید ندارد و واقعیت این است که انسان از هزاران سال پیش تا کنون ژنوم منابع غذایی را دست‌کاری کرده است. سوزان مک کاچ متخصص برنج در دانشگاه کورنل می‌گوید: هر محصولی که ما امروزه می‌خوریم از نظر ژنتیکی دست‌کاری شده و تغییر یافته است.

بخشی از مشکلاتی که انسان و نیز خطراتی که زمین با آن روبروست نه ریشه در علم دارد و نه در تکنولوژی. مثلا بیماری‌ها و معلولیت ها و مشکلاتی نظایر آن، معلول ظهور تکنولوژی‌های جدید نیستند ولی راه‌حل درمان و حل آنها فقط و فقط ریشه در علم و تکنولوژی دارد. پژوهشگران برای درمان انواع سرطان‌ها به استفاده از نانوذرات پلیمری برای دارو‌رسانی هدف‌مند امید بسته‌اند. این مهندسی پزشکی و بیوالکتریک است که می‌تواند معلولین را به داشتن دست و پای مصنوعی قابل کنترل ارادی امیدوار کند. در دنیایی که در آن حدود یک میلیارد نفر از گرسنگی رنج می‌برند به چه راه‌حلی جز گسترش غذاهای دست‌کاری شده ژنتیکی می توان امید بست؟ روش‌های مبتنی بر مهندسی ژنتیک يا بيوتكنولوژی با شناخت ساختار پيچيده ژن‌ها می‌تواند گندمی مقاوم به خشك‌سالی و يا دانه‌ی ذرتی مقاوم به آفات تولید کند و با تغییرات ژنتیکی و تولید محصولات تراریخته، ميزان محصول را در زمين افزايش دهد .

از این‌ها گذشته خطرات دیگری هم هست که شاید تنها راه محافظت از زمین در برابر آن‌ها تنها و تنها با تکنولوژی‌های خارق‌العاده آینده ممکن باشد. مثلا خطر برخورد سیارک‌ها با زمین. امکان برخورد سیارک‌ها با زمین، ابدا موضوع تخیلی و صرفا سوژه فیلم‌های هالیوودی نیست. سازمان فضایی ناسا دقیقا روی چنین پروژه‌هایی کار می‌کند و همین اواخر بود که موضوع سامانه‌ی دفاع سیاره‌ای ناسا درباره ردگیری سیارک 2012 تی سی 4 در اکتبر امسال مطرح شد. سیارکی که هرچند از فاصله ۶۸۰۰ کیلومتر به زمین نزدیک تر نخواهد شد اما دانشمندان ناسا با استفاده از این فرصت، یک هدف واقعی را برای آزمایش سامانه‌ی دفاعی خود پیدا کرده‌اند. این مثال تنها مورد از این دست نیست اما به باور من به خوبی نشان می‌دهد که برای مقابله با خطراتی مانند برخورد احتمالی سیارک‌ها به زمین و نجات حیات، در عمل هیچ راه حلی به جز اتکا به تکنولوژی نداریم.