عرفان کسرایی| روزنامه شرق، شماره 2714، 6 آبان 1395
تقويم علم ورق می خورد
برندگان جايزه نوبل امسال نيز معرفي شدند و اخبار اين رخداد بزرگ علمي، در چند روز، تيتر اول نشريات و روزنامه هاي مهم دنيا بود. جايزه نوبل اگرچه به عنوان يکي از بزرگ ترين و معتبرترين جوايز علمي دنيا شناخته شده است، اما در عمل کم نيستند اکتشافات و اختراعاتي که با وجود اهميت زياد علمي و تاثير بر زندگي بشر، از دريافت آن بازمي مانند. دريافت جايزه نوبل پيش شرط هايي دارد که ممکن است گاهي حتي ناعادلانه هم به نظر برسد، اما همه چيز در اعطاي اين جايزه، تنها بر محور تصميم کميته مرکزي و بر مبناي اساسنامه بنياد نوبل مي چرخد و ممکن است برنده جايزه، گزينه مدنظر بسياري از صاحب نظران جامعه علمي نباشد. با پيچيده ترشدن و درهم تنيده شدن شاخه هاي مختلف علمي در سال هاي اخير، جايزه هاي هر رشته عموما بين دو يا سه نفر تقسيم مي شود و به سختي مي توان انتظار داشت که مثلاجايزه نوبل فيزيک، تنها به يک نفر اعطا شود. اين موضوع بيانگر اهميت کارهاي تيمي در فعاليت هاي علمي و پژوهشي روزگار ماست و اينکه جزئيات علوم مختلف به قدري پيچيده شده اند که به ندرت مي توان به تنهايي از پس يک اکتشاف بزرگ برآمد. در برخي موارد مانند اعطاي نوبل فيزيک ٢٠١٣ و کشف بوزون هيگز هم اگرچه اغلب، همه کار را به پاي «پيتر هيگز» مي نويسند، اما کميته نوبل نمي توانست سهم «فرانسوا انگلرت» را ناديده بگيرد. جايزه نوبل فيزيک و شيمي ٢٠١٦ نيز مشترکا به تيم هاي سه نفره اعطا شد و تنها استثنا (به جز نوبل صلح و ادبيات که انفرادي بودند)، جايزه نوبل پزشکي بود که به يک نفر تعلق گرفت. براي دريافت نوبل معمولابايد مدت ها در انتظار ماند و نظريه هاي بديع علمي تا زماني که از بوته آزمون هاي گوناگون سربلند بيرون نيامده باشند، شانس مطرح شدن بين نامزدهاي دريافت نوبل را پيدا نمي کنند. اين زمان ممکن است گاهي مانند جايزه نوبل فيزيک «پيتر هيگز» بابت توضيح چگونگي جرم دارشدن ذرات زيراتمي، نيم قرن به طول بينجامد. حتي اين زمان انتظار مي تواند به قدري طولاني شود که با درگذشت يک دانشمند، اعطاي جايزه نوبل عملامنتفي شود. دليل آن هم واضح است، بر مبناي اساسنامه، اين جايزه به کسي که پيش از معرفي به عنوان برنده نوبل درگذشته باشد، تعلق نمي گيرد. صرف نظر از اينکه اکتشاف او تا چه حد بزرگ بوده باشد، نوبل تنها به افراد زنده تعلق مي گيرد. «گونر اينگلمان»، از اعضاي هيات داوران بنياد نوبل در بخش فيزيک، اما به يک نکته حقوقي مهم در اساسنامه اشاره مي کند و مي گويد: «اگر کسي به عنوان برنده جايزه اعلام شود و دراين بين؛ يعني پيش از دريافت جايزه فوت کند، در اين صورت فرد متوفي همچنان جايزه را دريافت خواهد کرد». اين مسئله يک بار در سال ٢٠١١ و در جريان اعطاي نوبل پزشکي رخ داد و «رالف استاينمن» به عنوان برنده جايزه نوبل اعلام شد. سه روز پيش از آن «استاينمن» فوت کرده بود، اما کميته نوبل از مرگ او اطلاعي نداشت.
تبصره هاي سختگيرانه
يکي از بزرگ ترين مشکلات بر سر اعطاي جايزه نوبل به ويژه در اکتشافاتي که محصول کار تيمي گسترده و فراگير است، مي تواند اين باشد که يک جايزه را در نهايت مي توان بين سه نفر تقسيم کرد؛ سه نفري که بيشترين نقش را در پيشبرد و توسعه آن نظريه يا اکتشاف ايفا کرده اند. اگر مثلادر پيشبرد يک پروژه چهار نفر سهيم بوده باشند، نام نفر چهارم ناديده گرفته مي شود. چيزي شبيه به اين مسئله در جريان اعطاي نوبل فيزيک سال ٢٠١٣ اتفاق افتاد. «هيگز» و «انگلرت» موفق به دريافت جايزه نوبل شدند درحالي که بسياري در آن زمان معتقد بودند مرکز تحقيقات سرن که توانسته بود وجود اين ذره هيگز را اثبات کند نيز بايد در اين جايزه سهيم باشد. «گوستاو کلستراند» از موزه نوبل در استکهلم مي گويد که در نخستين سال هاي پايه ريزي بنياد نوبل، هيات داوران ترجيح مي دادند دانشمنداني از حيطه پژوهشي خودشان را نامزد دريافت نوبل کنند. يکي از دلايلي که ممکن است منجر به اين شود که يک اکتشاف بزرگ علمي (لااقل موقتا) از دريافت جايزه نوبل باز بماند، فرصت نهايي تعيين شده ٣١ ژانويه است. براي نامزدشدن دريافت جايزه نوبل بايد همه چيز تا ٣١ ژانويه هر سال ثبت شده باشد و اگر اين تاريخ مهلت نهايي رعايت نشود، نامزد معرفي شده بايد تا سال بعد منتظر بماند و بخت خود را براي دريافت جايزه نوبل امتحان کند. اين ماجرا دقيقا امسال درباره احتمال اعطاي نوبل به فيزيک دانان آمريکايي بابت آشکارسازي امواج گرانشي اتفاق افتاد. مشکل بر سر اين بود که خبر اين کشف که به باور بسياري از دانشمندان يکي از بزرگ ترين اکتشافات سال هاي اخير محسوب مي شد، تازه در ماه فوريه اعلام شد. البته بسياري از روزنامه نگاران علمي و حتي دانشمندان در سراسر دنيا در گمانه زني هاي خود دچار اشتباه شدند و بدون توجه به اين موضوع، کشف امواج گرانشي در لايگو را نامزد اصلي نوبل فيزيک ٢٠١٦ اعلام کردند.
سال هاي بي نوبل
اعطاي نوبل را که از سال ١٩٠١ ميلادي آغاز شده، مي توان به اعتباري، تقويم تاريخ علم قرن گذشته نيز دانست. فصل اول کتاب نوبل فيزيک با «ويلهلم رونتگن»، کاشف اشعه ايکس، آغاز مي شود و در سال هاي بعد، نام بزرگ ترين فيزيک دانان تاريخ در بين برندگان نوبل ديده مي شود. درخشان ترين پيشرفت هاي فيزيک نظري در همين دوران اتفاق افتاد. جالب است بدانيم تا سال ١٩٦٩ چيزي به عنوان نوبل اقتصاد وجود نداشت و در سال ١٩١٦ نه نوبل فيزيک اعطا شد، نه شيمي و نه پزشکي. سال هاي ١٩٤٠ تا ١٩٤٢ يادآور سياه ترين دوره تاريخ اروپاست و هيچ جايزه نوبلي در اين سال ها در هيچ رشته اي به هيچ کسي تعلق نگرفت.
مدال نوبل در حراجي
جايزه نوبل، هم از نظر مادي و هم به لحاظ ارزش علمي معتبرترين جايزه علمي روزگار ماست. اعطاي اين جايزه که اکنون نزديک به ٨٣٠ هزار يورو (معادل هشت ميليون کرون سوئد) ارزش دارد، فرازونشيب هاي فراواني را تجربه کرده است. گاهي پيش آمده که اين مدال هاي ارزشمند به قيمت هاي مختلفي در حراجي هاي مشهور دنيا خريدوفروش شده اند. مدتي پيش، مدال نوبل «جان نش»، رياضي دان مشهور که در سال ٢٠١٥ درگذشت، به حراج گذاشته شد و پيش بيني مي شود بين ٢،٥ تا چهار ميليون دلار معامله شود. «آليشر عثمانف»، ميلياردر روس که مدال نوبل «واتسون» (برنده نوبل فيزيولوژي و پزشکي ١٩٦٢) را به قيمت بيش از چهار ميليون دلار خريده بود، با بازگرداندن اين مدال ارزشمند به وي اظهار کرد: «شرايطي که چنين دانشمند بزرگي را وادار به فروش مدال حاصل از تلاش هايش مي کند، پذيرفتني نيست».
فایل پی دی اف این مقاله در وبسایت روزنامه شرق
لینک این مقاله