ارائه ۲ واحد اجباری درس «آشنایی با مبانی طب ایرانی و مکمل» برای دانشجویان دانشگاه‌ها و دانشکده‌های علوم پزشکی کشور، رسمی شدن روندی است که از چند سال پیش برای محکم کردن پایه های طب سنتی در ایران آغاز شده است. بر اساس تقویم آموزشی دانشگاه ها، حالا دانشجویان دکتری عمومی پزشکی، دندانپزشکی، داروسازی و کارشناسی پیوسته رشته های پرستاری، مامایی، فیزیوتراپی و تغذیه دانشگاه های علوم پزشکی ایران، طب سنتی را نیز باید در جدول دروس خود انتخاب کنند و آموزه های عصر پیشاعلمی را به عنوان علم بیاموزند. درسی مبتنی بر روش های منسوخ و آموزه های به جا مانده از عصر جادوگری، اینک برای دانشجویان دانشگاه آزاد و سایر دانشجویان شهریه پرداز، هزینه هم دارد و برای فراگیری آن باید چیزی حدود ششصدهزار تومان پرداخت. رویه ای که با مصوبه شصت و پنجمین جلسه شورای عالی برنامه ریزی علوم پزشکی به شکلی رسمی آغاز شده، ضربه دیگری است بر پیکره آموزش عالی در ایران. پر کردن واحدهای درسی دانشگاهی با دروس انقلاب اسلامی، تاریخ اسلام، وصایای امام، شکوه همسرداری و نظایر آن سالهاست که محتوای علمی تحصیلات دانشگاهی را روز به روز کمتر کرده و ایدئولوژی حاکم را جایگزین آن کرده است. طب سنتی اسلامی نیز از این دایره بیرون نیست و مبتنی بر آموزه هایی است که نهادهای رسمی حکومتی از سالها پیش بر گسترش آن اصرار داشته اند.
طب سنتی چیست؟
تبلیغات رسانه های حکومتی برای تبلیغ استفاده از روغن بنفشه، ادرار شتر، دود کردن اسفند و کندر، استفاده از قطره روغن حنظل برای بسیاری آشناست. اما طب سنتی (و اسامی معادلی که گاهی برای آن به کار برده می شود مانند طب ایرانی، طب بومی و …) در عمل فراتر از اینهاست و آموزه هایی را در بر می گیرد که در طی تاریخ، به شکل های مختلفی طرح شده اند. انسان تا همین چند قرن پیش کمترین اطلاعی از وجود میکروب‌ها نداشت و حتی تصور آن را نمی کرد که ویروس ها و میکرارگانیسم ها عامل بروز بیماری ها هستند. همین اواسط قرن نوزدهم ایگناتس زملوایس پزشک مجار به دلیل طرح دیدگاه خود مبنی بر اینکه پزشکان باید پیش از ورود به بخش زایمان بیمارستان دست های خود را با کلسیم هیپوکلریت ضدعفونی کنند دیوانه خوانده شد و سرانجام با ضرب و شتم نگهبانان آسایشگاه روانی درگذشت. از نظر تاریخی، بشر تا همین قرون اخیر هیچ ایده و نظر مشخصی برای تبیین علت شیوع بیماری‌ها نداشت و دلیل بیماری‌ها را، همچنان که هنوز در برخی فرهنگ ها رایج است، به خدایان اساطیری و ارواح شریر نسبت می‌داد. بقراط را که پزشکی هم عصر با افلاطون بود و در حدود ۴۰۰ سال پیش از میلاد می زیست به نوعی می توان نخست کسی دانست که علت بیماری‌ها را نه در خشم خدایان، بلکه در فعل و انفعالات داخل بدن انسان جستجو کرد. این به آن معنی نیست که انسان پیش از او شکستگی و التهاب را نیز الزاما ناشی از نفرین خدایان و ارواح شریر می دانسته کاملا برعکس انسان ها از هزاران سال پیش راه حل ها و روش هایی برای درمان شکستگی و جراحت داشتند و می دانستند که برخی دردها با خوردن برخی گیاهان و نوشیدنی‌ها التیام پیدا می‌کند. با این وجود این نظر که بیماری‌ها در اثر به هم خوردن تعادل اخلاط اربعه یعنی صفرا و دم و بلغم و سودا ایجاد می شوند، با وجود اینکه اشتباه و بی معناست اما ریشه اصلی دانشی است که امروزه پزشکی نامیده می شود. طب مزاجی و آنچه که امروز در ایران به عنوان طب سنتی از آن یاد می شود در واقع بر پایه آموزه‌هایی است که منشاء آن را با کمی اغماض می توان در قرن سوم هجری و به عبارت دقیق تر در ترجمه های عربی از آثار بقراط و جالینوس پیدا کرد. طب مزاجی (یعنی طبی که از گرمی و سردی و بلغم و صفرا صحبت می کند) تنها روش طب سنتی نیست. به عبارت دیگر همه بخش های طب سنتی نیز خرافات و غیرعلمی نیستند. در همین زمینه می توان طب گیاهی را مثال زد. بسیاری از داروهای مدرن امروزی منشاء گیاهی دارند و اثربخشی داروهای گیاهی را دانشمندان می توانند در آزمایشگاه رد یا تایید کنند. بنابراین استفاده از داروهای گیاهی به خودی خود غیرعلمی نیست. داروهای گیاهی واقعا دارو هستند و حتی اثر جانبی نیز دارند. آنچه غیرعلمی است بیان گزاره هایی بی معنا نظیر این است که اطبای سنتی می گویند طبع ویروس کرونا سرد است و برای درمان یا پیشگیری آن باید از غذاهای طبع گرم استفاده کرد. این چنین بیان هایی به وضوح با علم امروز ناسازگار است و از نگاه دانشمندان، چنین بیان هایی خرافی و بی معناست. هیچ ویروس یا هیچ خوراکی طبع سرد و گرم ندارد و اساسا طبع و مزاج، مفاهیمی است که هیچ تعریف یا مصداق مشخصی در علم ندارد.
آیا طب سنتی کار می کند؟
این پرسش را به سادگی با آری یا خیر نمی توان پاسخ داد. باید پیش از هر چیز روشن کرد که مقصودمان از طب سنتی چیست. اگر طب گیاهی است. بله! بسیاری از داروهای گیاهی همانگونه که ذکر شد در صنایع دارویی علم مدرن امروز مورد استفاده قرار می گیرند. نکته دیگر آن است که مقصود از کارآمدی را روشن کنیم. طب سنتی بخشی از کارآمدی نسبی و موردی خود را مدیون اثر دارونما (پلاسبو) است. اثری تقریبا ناشناخته که به زبان ساده باعث بهبود برخی بیماری ها و علائم با استفاده از تلقین در افراد می شود. برای مثال ممکن است فردی دارونما (دارویی که هیچ ماده موثره ندارد و پوشش کپسول خالی با محتوای شکر است) مصرف کند و با این تصور که یک داروی کارآمد و قوی استفاده کرده بر سرماخوردگی یا درد مفاصل یا حتی بی خوابی خود غلبه کند. مسلم است که اثر دارونما فقط در برخی بیماری ها ممکن است مشاهده شود و از این رو استفاده از دارونما (به عبارت دیگر سوءاستفاده از خاصیت دارونما در طب سنتی) برای درمان ایدز، ابولا، فلج اطفال و یا سل و کزاز هیچ فایده و اثری ندارد. این سوء استفاده طب سنتی از اثر دارونما، در چنین مواردی ناکارآمد است و از این رو طب سنتی فقط در زمینه هایی وارد می شود که ممکن است دارونما (بهبودی خودبخودی با اثر تلقین) در آن نقش داشته باشد و هیچ طبیب سنتی، هیچ راهی برای درمان فلج اطفال و کرونا در اختیار ندارد. طبیب سنتی ممکن است به بیمار مبتلا به رماتسیم بگوید که در پای بیمار، بلغم غلبه کرده و به بیماری که کابوس شبانه می بیند بگوید سودا در سر او غلبه کرده اما چنین بیان هایی، صرفا مبتنی بر تصورات ساده انگارانه از انسان دوران باستانی است که تصور می کرد قلب محل اندیشیدن است و مغز جایی برای خنک کردن خون. پزشکی امروز اگر چه با پیشرفت های خیره کننده ژنتیک، مهندسی، ویروس شناسی و … از درمان بسیاری از بیماری ها عاجز است اما تنها راه عقلانی موجود برای مقابله و پیشگیری از بیماری هاست. پزشکی امروز قواعد مشخصی دارد و با معاینه بالینی، تشخیص ، درمان و پیشگیری است، با معاینه فیزیکی و تشخیص افتراقی و آزمایش‌ها و تصویر برداری، داده ها را تفسیر کرده و فرضیه ای برای بیماری طرح می کند و با به کارگیری استدلال، یک نقشه درمانی برای بیمار طراحی می‌نماید. طب سنتی اما مبتنی بر استدلال نیست و از کیفیت های مبهم (مثل سردی و گرمی و طبع صفرایی) صحبت می کند. آموختن این روش های خیالی و تصورات منسوخ شده ممکن است برای علاقمندان به تاریخ علم پزشکی سودمند باشد اما آنچه در سرفصل آموزشی دانشکده های پزشکی گنجانده شده، تاریخ علم نیست. آنها که درس ۲ واحدی اجباری «آشنایی با مبانی طب ایرانی و مکمل» را در سرفصل دروس گنجانده اند واقعا انتظار دارند که پزشکان و کادردرمانی آینده ایران، از این آموزه ها استفاده کند.
لینک این مقاله در وبسایت رادیو فردا