عرفان کسرایی| رادیوفردا
دنیا در نیم قرن گذشته تغییرات بسیار کرده است. پیشرفت های علم و تکنولوژی دنیای امروز را حتی با آغاز قرن بیست و یک نیز به سختی می توان مقایسه کرد چه برسد به فناوری هایی که روزگاری در جریان جنگ سرد یا جنگ جهانی، مدرن محسوب می شدند. از نظر تاریخی، انرژی اتمی و به کار بستن آن دیگر فناوری مدرنی محسوب نمی شود. از زمانی که اتو هان دانشمند آلمانی به همراه لیزه ماینتر شکاف هسته ای را توضیح دادند بیش از ۸۰ سال گذشته است. بیست سال پس از آن یعنی اواخر دهه پنجاه میلادی, ایران در پی به کار بستن انرژی اتمی به عنوان منبع انرژی بود. به بیان دقیق تر پیشینه رآکتورهای تحقیقاتی ایران دست کم به سال ۱۹۵۹ باز می گردد که با کمک آمریکایی ها به دانشگاه تهران اعطا شده بود. سازمان انرژی اتمی ایران نیز در سال ۱۹۷۴ تاسیس شد و در این دوران، ساخت نیروگاه های هسته ای برای تولید برق در کشورهای پیشرفته دنیا یکی از بهترین راه های دستیابی به انرژی پاک محسوب می شد و ریسک استفاده از نیروگاه های اتمی و خطرات بالقوه ای که ممکن بود بر سر راه قرار بگیرد چندان شناخته شده نبود. از آن دوران در حدود نیم قرن گذشته است و توسعه رآکتورهای اتمی در جهان، البته هنوز از سوی برخی کارشناسان یکی از گزینه های دستیابی به اهداف معاهده اقلیمی پاریس محسوب می شود. ارزیابی آژانس بین المللی انرژی اتمی نشان می دهد که تا سال ۲۰۳۰ نیروگاه‌های اتمی در سراسر جهان در مجموع باید ۵۹۸ گیگاوات برق تولید کنند. چنین چیزی ممکن نیست مگر اینکه نیروگاه‌های موجود نوسازی شوند و همچنین سالانه ۱۹ نیروگاه هسته ای جدید ساخته و به کار گرفته شوند. اما این همه ماجرا نیست و این سکه روی دیگری هم دارد. در سال های اخیر سرعت رشد تکنولوژی به قدری زیاد شده که آینده انرژی را نیز تا حدی غیر قابل پیش بینی کرده است. دستیابی به منابع انرژی خورشیدی، بادی، زمین گرمایی با کمک فناوری های نوظهور تا حدی در دسترس شده اند که بسیاری از کشورها از خود می پرسند آیا سرمایه گذاری در ساخت نیروگاه های هسته ای دیگر صرفه مالی و اساسا توجیه اقتصادی دارد؟ اگر عاملی مانند توجیه اقتصادی را کنار بگذاریم، با در نظر گرفتن هزینه های بالای دفع زباله های رادیواکتیو و یا فجایع غیرقابل پیش بینی مانند حادثه چرنوبیل در اوکراین یا فوکوشیما در ژاپن، آیا هنوز برق حاصل از نیروگاه اتمی ارزان و به صرفه و معقول است؟
گذار به انرژی های تجدید پذیر
در سال های اخیر طراحی و ساخت نیروگاه های اتمی بسیار بسیار گران شده است و صرف اقتصادی آن حتی در رقابت با انرژی بادی و خورشیدی نیز زیر سوال است. نیروگاه هسته ای Hinkley Point در انگلستان قرار است انرژی را از سال ۲۰۲۵ به بعد با قیمت ۱۲ سنت برای هر کیلووات ساعت بفروشد این در حالی است که هزینه انرژی بادی و خورشیدی در حدود نصف این میزان تمام می شود. استفاده از انرژی های تجدید پذیر، به شدت در سراسر دنیا مورد استقبال قرار گرفته و سرمایه گذاری های کلان برای توسعه این بخش در حال انجام است. وزیر محیط زیست لوکزامبورگ در سال ۲۰۱۸ گفته بود: انرژی اتمی راه حل نیست. انرژی اتمی یک فناوری گران قیمت، خطرناک و انعطاف‌ناپذیر است. خطرناک نامیدن نیروگاه های هسته ای از زبان کشورهایی اروپایی که بالاترین سطوح امنیتی را در طراحی و ساخت این نیروگاه ها لحاظ می کنند تعجب آور نیست. آنها حادثه فوکوشیما در ماه مارس سال ۲۰۱۱ را دیده اند که امواج پیش بینی ناپذیر سهمگین سونامی چگونه یک نیروگاه اتمی را نابود کردند و باعث ذوب هسته ای در ۳ رآکتور آن شدند. این فاجعه عظیم که پس از فاجعه چرنوبیل، وحشتناک ترین حادثه نیروگاه های اتمی در جهان بود بسیاری کشورهای پیشرفته دنیا را به فکر بازنگری در سیاست هسته ای خود کرد. فرانسوی ها از برنامه خود برای تعطیلی حدود ۱۷رآکتور هسته ای خود تا سال های آینده خبر دادند و اعلام کردند که قرار است فرانسه، وابستگی خود به انرژی هسته ای را تا سال ۲۰۲۵ از ۷۵ به ۵۰ درصد کاهش دهد. کافیست در نظر بگیریم فرانسه ۱۹ نیروگاه و ۵۸ رآکتور هسته‌ای دارد و عمر بیشتر این تاسیسات هسته ای تا سال ۲۰۲۷ به بالای چهل سال خواهد رسید. این کشور حتی برنامه خود برای ساخت چند نیروگاه جدید هسته ای را نیز ملغی اعلام کرده و ساخت شش نیروگاه اتمی را که قبلا روی میز کار داشت از دستور کار خارج کرده است. فرانسوی ها قرار است تا سال ۲۰۲۲ به یک جمع بندی نهایی برسند که آیا باید در مسیر قطع کامل وابستگی به انرژی اتمی گام بردارند و به انرژی های تجدید پذیر رو بیاورند یا نه. درک هراس آنها از انرژی اتمی چندان سخت نیست. در فوریه ۲۰۱۷ در تاسیسات هسته‌ای “فلامان ویل” در شمال غرب فرانسه انفجاری رخ داد که هرچند به فاجعه نیانجامید اما می توانست زنگ خطری باشد برای درک ریسک بالای تولید انرژی در نیروگاه های اتمی. رآکتورهای هسته ای این نیروگاه در حدود سال های ۱۹۸۵ و ۱۹۸۶ ساخته شده بودند و از نظر تاریخی چندان جدید محسوب نمی شدند. با این وجود باید پذیرفت که این تصمیم برای فرانسه چندان ساده نخواهد بود. این کشور در حدود سه چهارم برق خود را از طریق نیروگاه های هسته ای تامین می کند. با این وجود روند بازنشسته کردن نیروگاه های هسته ای در این کشور هم اکنون آغاز شده است. ۲۲ فوریه امسال قدیمی ترین راکتور هسته‌ای فرانسه که در یک ناحیه مرزی با آلمان در نزدیکی شهر فرایبورگ قرار دارد از مدار خارج شد و دومین نیروگاه هسته ای نیز همین تابستان امسال بازنشسته می شود. آلمانی ها نیز با در اختیار داشتن ۱۷ نیروگاه اتمی، راه پایین کشیدن کرکره انرژی هسته ای را آغاز کرده اند. آنها قرار است چهارده نیروگاه نیمه فعال و فعال خود را تا سال ۲۰۲۱ و سه نیروگاه دیگر را نیز در سال ۲۰۲۲ تعطیل کنند. تصمیم آلمانی ها نیز چندان قابل پیش بینی نبود. آنها در سال ۲۰۱۰ اعلام کرده بودند که تا سال ۲۰۳۰ از نیروگاه های هسته ای خود برق خواهند گرفت اما در این میان، تصمیم و برنامه ریزی کلان این کشور در بخش انرژی به کل زیر و رو شد. بخش انرژی آلمان در استفاده از منابع انرژی تجدید پذیر بسیار پیشرفته است و نشانه آن هم این است که در نه ماهه نخست سال ۲۰۱۹، انرژی حاصل منابع تجدید پذیر با تولید ۱۸۳ میلیارد کیلو وات در ساعت، از کنسرن های بزرگ انرژی ذغال سنگ نیز پیش افتاد و یک رکورد تاریخی به جا گذاشت. آنها قصد دارند تا سال ۲۰۳۰ ، به میزان ۶۵ درصد برق خود را از انرژی های پاک تولید کنند. این مساله فقط محدود به آلمان و فرانسه نیست. یک مطالعه و بررسی چند سال پیش در نشریه ساینس پیش بینی می کرد که میزان تولید انرژی خورشیدی در جهان تا سال ۲۰۳۰ به ده برابر افزایش پیدا خواهد کرد. پیشرفت تکنولوژی در این سال ها باعث کاهش بهای تاسیسات فتوولتائیک شده است و بهره وری را به شدت بالا برده است. بر اساس این مطالعه حتی این امکان وجود دارد که توان تاسیسات انرژی خورشیدی به شدت افزایش پیدا کند.
فوکوشیما و چرنوبیل، آیینه عبرت
اگر فقط و فقط ضرر مالی را ملاک بگیریم دو فاجعه اتمی چرنوبیل و فوکوشیما در مجموع چیزی حدود ۴۵۰ میلیارد دلار خسارت به بار آوردند. صرف نظر از اینکه خسارت جانی و آسیب محیط زیستی این دو فاجعه دهشتناک، جبران ناپذیر بوده است. این دو مورد صرفا دو آسیب بزرگ در تاریخچه نیروگاه های اتمی هستند اما اگر دقیق تر نگاه کنیم بسیاری از تاسیسات هسته ای و نیروگاه ها حاصلی جز خسارت مالی نداشته اند. در بلغارستان دو نیروگاه در دست احداث ، ۲۵ سال زمان و هزینه بردند و دست آخر حتی در حد روشن کردن یک لامپ نیز فایده نداشتند. بسیاری از تاسیسات هسته ای و نیروگاه های بتن ریزی شده در جهان وجود دارد. از انبارهای زباله های اتمی و نظایر آن که به گفته کارشناسان بیش از پانصد میلیارد دلار از ثروت جهان را دور ریخته است. آلمان که یکی از توسعه یافته ترین صنایع را در جهان دارد و اساس کشف هسته ای از دل اندیشه و کار دانشمندان این کشور در آمده به دلیل سرمایه گذاری اشتباه در بخش انرژی اتمی تا به حال ۱۵۰ میلیارد دلار متضرر شده است. کافیست در نظر بگیریم در کشورهایی که فساد سازمان یافته، سوء مدیریت و استبداد تک حزبی حاکم است، حتی استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای نیز چندان بی خطر نخواهد بود. تجهیزات کهنه، طراحی های وصله ای و پینه ای به خصوص با درنظر گرفتن ضریب ایمنی پایین فناوری های روسی در صنایع هسته ای، احتمال وقوع فجایع هولناک نظری چرنوبیل را بالا خواهد برد. حتی ژاپن با آن سیستم مدیریتی و فناوری پیشرفته نیز پیش بینی یک حادثه طبیعی چون زلزله ۹ ریشتری و به پیامد آن وقوع سونامی و از کار افتادن سیستم خنک کننده نیروگاه فوکوشیما را نکرده بود و نتوانست از ذوب شدن سه مخزن میله های سوخت هسته ای در قلب نیروگاه جلوگیری کند. اشتیاق دهه ۱۹۷۰ میلادی برای هسته ای شدن در جهان رو به افول است و طراحی تاسیسات پنجاه سال پیش با استانداردهای دنیای امروز همخوانی ندارد. جهان در این نیم قرن بسیار تغییر کرده و با ظهور فناوری های نوین، سلطه بسیاری از فناوری های قدیمی یکی پس از دیگری به سر خواهد آمد. استفاده از انرژی هسته ای هم از این دایره بیرون نیست و بی جهت نیست که بسیاری از کشورها با نگاهی به آینده، روی بخش انرژی های تجدیدپذیر سرمایه گذاری های عظیمی کرده اند.
لینک این مطلب در رادیو فردا